Hiểu đơn giản về Derivative

Nhắc đến Derivative ( chứng khoán phái sinh) ta sẽ nghĩ ngay đến 4 công cụ Forward, Future, Option, Swap và cách sử dụng chúng để hedging rủi ro. Derivative ngày càng phổ biến ở VN, đặt biệt là các công cụ quyền chọn, hoán đổi lãi suất, tỷ giá. Gần đây Exim tung ra 1 dịch vụ Swap lãi suất rất đình đám & được thảo luận sôi nổi ở http://vfpress.vn/threads/smartgame-eximbank-ra-don-swap.3303/page-11Tập đoàn Masan cũng dùng rất nhiều công cụ quyền chọn, hoán đổi để phòng hộ rủi ro cũng như đầu cơ trong những năm gần đây. Xa hơn, ít ai biết năm 2009 Jetstar dính vào vụ bê bối lỗ 600 tỷ đồng thực chất là do dùng các công cụ Derivative để đầu cơ giá xăng dầu, thay vì hedging. Để hiểu tường tận 1 cách học thuật về Derivative cần có thời gian nghiên cứu và đọc nhiều tài liệu. Đọc 1 bài hàn lâm vào buổi tối cuối tuần thì thật hại não, vì vậy bài viết chỉ đưa ra 1 cách nhìn ít học thuật, thực tế hơn về sản phẩm này, giống như so sánh số đề là 1 sản phẩm phái sinh của xổ số KT vậy.

Trời sắp vào đông, thời tiết sẽ lạnh. Thời tiết lạnh làm cho người này vui, người kia buồn. Nhưng đối với công ty thì không có cảm xúc vui buồn, công ty biết đến tiền. Nếu mùa đông năm nay lạnh hơn, công ty xăng dầu A có thể sẽ tăng doanh thu vì nhu cầu nhiên liệu tăng lên, trong khi đó nhà nông hoặc công ty nông sản thì sẽ có ít tiền hơn vì mùa màng bị phá hỏng bởi tiết trời lạnh. Zuckerberg thì vẫn rung đùi vì thời tiết chẳng ảnh hưởng gì đến việc kiếm tiền của Facebook.
Ước tính đơn giản mối tương quan giữa lợi nhuận công ty xăng dầu và nhiệt độ thể hiện ở hình vẽ sau:

Nếu lợi nhuận của bán xăng dầu chỉ bị ảnh hưởng bởi thời tiết thì có thể đồ thị trên sẽ đúng. Tuy nhiên, giá xăng phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác, vì vậy ta ko thể dự đoán lợi nhuận công ty A là bao nhiêu chỉ bằng cách xem dự báo thời tiết được, mà phải bỏ thêm yếu tố khác vào mô hình. Có thể lập luận khi người ta đi lại nhiều, lái xe nhiều thì công ty A sẽ càng có lãi, mà chỉ khi có việc làm người ta mới đi lại nhiều. Vì vậy tỉ lệ thất nghiệp cao có thể làm giảm lợi nhuận công ty A. Ta cho thêm tỉ lệ thất nghiệp vào mô hình ước lượng lợi nhuận công ty xăng dầu A, ta được đồ thị sau:

Đồ thị này đã hợp lí hơn đôi chút, tuy nhiên còn quá nhiều yếu tố không chắc chắn khác tác động đến giá xăng dầu, ví dụ như chiến tranh Iran, kinh tế Trung Quốc tăng trưởng làm tăng nhu cầu dầu, … Chúng ta không thể nghĩ ra và cho hết mọi yếu tố tác động đến giá xăng vào mô hình được. Cũng giống như các mô hình định giá cổ phiếu, trái phiếu và các sản phẩm tài chính khác, không có mô hình nào là hoàn hảo để có thể nhấn nút là biết nên mua hay bán. Thị trường luôn luôn biến động không ngừng và rất nhiều rủi ro không lường trước được!

Nếu bạn là chủ doanh nghiệp A trên và xem dự báo thời tiết đoán rằng trời sẽ lạnh vào tháng đầu nhưng ấm dần lên ở 2 tháng tiếp theo. Bạn sẽ nghĩ rằng nắng mưa là chuyện của trời, cứ trời lạnh thì mình có lời nhiều, trời nóng lên thì lãi ít hơn, , bạn không kiểm soát được.
Nhưng thực ra, bạn có thể kiểm soát được. Với công cụ derivate, bạn có thể giúp cho doanh thu của công ty khi trời nóng không bị giảm mạnh như bình thường, nhưng đổi lại doanh thu nếu trời lạnh sẽ không cao như bình thường. Dù sao, doanh thu công ty bạn sẽ không bị biến động mạnh bởi thời tiết, đó là sự đánh đổi.

Bạn sẽ hedging như thế nào? Đơn giản chỉ đặt cược vào khả năng trời nóng. Bạn hãy kiếm người để đánh cược rằng nhiệt độ ở Hà Nội vào tháng 12 sẽ cao hơn 22 độ c, nếu đúng bạn được 500.000 USD, nếu sai bạn bị mất số tiền đó. Nào, tháng 12 đã đến, nếu nhiệt độ thấp công ty bạn sẽ bán được nhiều xăng, lãi nhiều hơn bình thường, nhưng lại thua độ 500.000 USD (no problem, lãi lớn rồi tiếc gì mấy đồng lẻ). Ngược lại, nếu nhiệt độ tăng cao, lợi nhuận của bạn sẽ thấp đi rất nhiều. Nhưng không sao, vẫn còn gỡ lại được 500.000 USD tiền thắng độ. Đó gọi là phòng hộ (hedging), dù bất cứ trường hợp nào bạn cũng sẽ không bị một cú sốc sụt giảm lợi nhuận mạnh. Ngoài ra, bạn có thể chọn cách khác là đi mua 1 tài sản sẽ tăng giá nếu trời nóng, (ví dụ cổ phiếu của công ty nông sản ở trên) để bù đắp cho khoảng sụt giảm doanh thu nếu khả năng trời nóng xảy ra thật.
Một cách hedge khác mà Jetstar đã dùng cách đây 3 năm cũng khá phổ biến trên thế giới, đó là chơi kiểu 1 mất 1 còn, đặt cược gấp đôi vào khả năng trời lạnh nếu bạn tự tin vào khả năng dự báo của mình (why not? ). Cách làm này sẽ giúp tình huống tốt (trời lạnh đúng dự đoán) sẽ càng tốt hơn, còn tình huống tệ xảy ra thì sẽ càng khốc liệt hơn vì phải chịu thêm 1 khoảng lỗ cá cược 500.000$. Jetstar vừa thua lỗ từ core business vừa lỗ thêm vì mua derivative đầu cơ giá dầu sẽ đi lên tiếp dẫn tới gần như phá sản.
Như vậy, về cơ bản Derivative chỉ là 1 hợp đồng đánh cược giữa 1 dealer ( thường là ngân hàng đầu tư) và người chơi về diễn biến của 1 sản phẩm khác (nông sản, dầu, tỉ giá, lãi suất, cổ phiếu, chỉ số chứng khoán… -thuật ngữ nhà nghề gọi là underlying asset) trong thời gian tới thế nào. Chỉ có 4 công cụ cơ bản nhưng với các underlying asset khác nhau và thời gian đánh khác nhau đã tạo ra rất nhiều các sản phẩm đa dạng và hấp dẫn cho nhà đầu tư. Năm 2000 thị trường derivative trên thế giới có giá trị 50 ngàn tỉ USD, đến hết năm 2011 đã lên đến con số 1,2 triệu tỉ USD. Trong khi đó theo thống kê thì vốn hoá toàn TTCK thế giới cuối năm 2010 chỉ là 54 ngàn tỉ USD.
Bạn phân vân rằng chứng khoán phái sinh chưa phổ biến ở Việt Nam và ko có chỗ cho nhà đầu tư nhỏ lẻ như bạn tham gia. Đúng vậy, nhưng biết chút ít về một thị trường to lớn gấp 20 lần TTCK thế giới với các tay chơi toàn thú dữ trên thị trường tài chính quốc tế cũng đáng thời gian bỏ ra. Tin vui là đề án thị trường chứng khoán phái sinh đã được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước thuộc Bộ Tài chính xây dựng. có thể trong năm 2014, sẽ có công cụ phái sinh đầu tiên ở VN cho các nhà đầu tư nhỏ lẻ chơi.” Theo tiết lộ của đại diện SSC, hợp đồng tương lai của chỉ số chứng khoán (cụ thể là Vn-Index) sẽ là chứng khoán phái sinh đầu tiên được dự kiến giao dịch trên thị trường vì đây là loại sản phẩm tương đối phổ biến trên thế giới và tương đối dễ hiểu đối với nhà đầu tư.”